سپينې ماڼۍ منتقدينو په امريکا کې د پولیسو له خوا د دوه تورپوستو وژل او له هغې وروسته د يوه تور پوستي سرتيري له خوا د تکزاس ايالت په دالاس سيمه کې د پنځو پوليسو د وژنې له پېښو وروسته ويلي چې امريکا د ۵۰مې او ۶۰مې لسيزې له نژادي تبعيض او وېش سره مخ شوې ده. د دغو څرګندونو په اړه اوباما وويل چې د هغه په اند هېواد يې «لکه څنګه چې نور وايي دوه قطبي شوی نه دی».

د دغه پېښې په غبرګون کې له جمعې څخه تر ننه د «بلک لایف مترز» يعنې؛ «د تور پوستو ژوند مهم دی» د خوځښت له خوا په واشنګټن ډي سي کې د سپينې ماڼۍ پر وړاندې او همداراز په اتلانتا، نيواورليان، کلفورينيا،  اوکلند او پنسلوانيا کې ستر لاريونونه دوام لري، چې ځينې يې د پوليسو له خوا يو ځل بيا له خشونت سره مخ شوي دي.

دغه پېښې د نړۍ په هغه لومړۍ درجه ځواکمن هېواد امريکا کې ترسره کيږي چې نړۍ يې د بشري حقونو او ډيموکراسۍ تر نامه لاندې تر مستقيم اشغال او غير مستقيم استعمار لاندې راوستې ده. ځکه په امريکايي ټولنه کې د تور پوستو په شمول د ټولو لږکيو سيمې له سختې بې وزلۍ، بې کارۍ، د نشه يي توکو له قاچاق، روږدېدو او د وسلې د پلور او پېر په مراکزو بدلې شوې دي، چې له امله يې د تېر تاريخي نژادي تبعيض تر څنګ د لږکيو پر وړاندې د امنيتي ځواکونو حساسيت لا را پارولی دی.

تاسو وګورئ لا تر اوسه هم امريکا د نړۍ لارښوده ده، حال دا چې خپله نژادي تبعيض او د لږکيو پر وړاندې له زورزياتي څخه کار اخلي. شپه او ورځ نړيوالو ته د ډيموکراسۍ او آزادۍ نغمې غږوي، آن تر هغې چې په نورو هېوادونو کې د لږکيو د ملاتړ او د نژادي تبعيض پر وړاندې د مبارزې او بشري حقونو د ملاتړ په بهانو مداخلې او لاس وهنې کوي.

له تور پوستو او نورو لږکيو سره د تبعيض عُرف او آن ځينې قوانين لا تر اوسه د امريکا په ډېرو ايالتونو کې واکمن دي، تر هغه چې تور پوستي ته لا تر اوسه د غلام په سترګه کتل کيږي او په بسونو کې تور پوستي د سپين پوستو لپاره له ځايه پورته کيږي او خپل ځای سپين پوستي ته پرېږدي. وروستيو پېښو دا ثابته کړه چې دغه تبعيض آن د دغه هېواد په پوليسو کې برلاسی دی. تر هغه چې اوباما هم په پوليسو کې د دا ډول تبعيض پر شتون اقرار وکړ او ويې ويل چې راځی په پوليسو کې نوره د تور پوستو د وژنې لړۍ ختمه کړو.

نو جالبه خو دا ده چې زموږ په اسلامي نړۍ کې د هغوی ګوډاګيان چارواکي له دا ډول فکري مفلسو هېوادونو د ايډيولوژيو او نظامونو پيروي کوي او د خپل ستر اسلامي امت هغه سپېڅلې ايډيولوژۍ «اسلام» او سياسي نظام «خلافت» ته يې شا کړې ده، چې د دولت له لومړۍ ورځې تر سقوطه يې څه د پاسه ۱۳ پېړۍ اسلامي احکام داسې پلي کړل چې د ژبې، دين او رنګ له مخې يې رعيت هېڅ توپير نه درلود. ځکه دا پر مسلمانانو واجبه ده چې اسلامي احکام به پر رعيت باندې له هر ډول تبعيض پرته تطبيقوي. نو که دغه لاسپوڅي رويبضه «احمق» چارواکي او جبريه نظامونه را وپرځول شي او پر ځای يې راشده خلافت تاسيس شي، نو واحد اسلامي خلافت د همېش لپاره د دې وړتيا لري چې په پوره عدالت سره د بشريت لارښوونه وکړي او د خپل پياوړي فکر او سياسي نظام له مخې نړيوال نظم له هر ډول ناورين پرته وساتي. ځکه رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمايي:

 «إِنَّ رَبَّكُمْ وَاحِدٌ، وَأَبَاكُمْ وَاحِدٌ، وَلَا فَضْلَ لِعَرَبِيٍّ عَلَى عَجَمِيٍّ، وَلَا لِعَجَمِيٍّ عَلَى عَرَبِيٍّ، وَلَا أَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ، وَلَا أَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ إِلَّا بِالتَّقْوَى».

 رواه احمد والطبراني.

 يعنې: ستاسو رب «پالونکی» يو دی، پلار مو يو دی او عربي په عجمي باندې غوره والی نه لري او نه عجمي په عربي باندې، نه سور پوستۍ پر تور پوستي او نه تورپوستی پر سره پوستي، خو يوازې د تقوا له امله غوره والی موندلی شي.

سیف الله مستنير

د حزب التحرير ولايه افغانستان د مطبوعاتي دفتر رييس

روانه اونۍ افغانستان د خونړیو پیښو شاهد وو چې په ترڅ کې زموږ په لس هاوو هیواد والو خپل ژوند له لاسه ورکړ، چې یو له دغو خونړیو پیښو څخه د دفاع وزارت ته څیرمه دوه مرګونې چاودنې وې چې په نتیجه کې ۴۱ تنه مړه او تر ۱۱۰ تنو زیات ټپیان شول.

دا په خپل ذات کې لومړنۍ او آخرنۍ پيښه نه ده، بلکې دا د هغو پیښو د اوږدې لړۍ څخه یوه وه، چې هره ورځ د لس هاو  انسانو ژوند اخلي او په لس هاو میرمنې کونډې او ماشومان یې یتیمان کوي. دې ته ورته په هلمند کې د طالبانو په هغه زندان چې په کې افغان سرتیري ساتل کیدل، د امریکایې الوتکو له خو برید وشو چې په کې شته ټول ۳۰ تنه افغان سرتیري و وژل شول...نو، که د وژونکو پیښو ارقامو ته مخه کړو، نو د لیکنې له حوصلې څخه وځي او په همدغو څو بسنه کوو. اما، ولې زموږ وینه نه دریږي؟ ولې زموږ وینه ارزښت نه لري؟ که دغه مړینه په اروپا او امریکا کې وای، نو بیا به دوی څه حال اچولی وای؟ تاسو قضاوت وکړئ

دا په ډاډ سره ویلی شم چې د دې ټولو بدمرغیو چې په دې هیواد او سیمه کې روانې دي، تر شا یې په ټینګه د امریکا او د هغې د سیمییزو قراردادي کمپنیو لاس دی او دا امریکا وه چې افغانستان یې دې حالت ته ورساوه. امریکا له یوې خوا افغان لاس پوڅی دولت په داسې حال کې ساتي چې نه مړ او نه هم سم ژوندی وي، له بلې خوا سیمییزو استخباراتي کړیو ته زمینه سازي کوي چې افغانستان څخه د خپلو سیالو د تجربوي مرکز به توګه کار واخلي. په همدې توګه، امریکا په سیمه کې خپل اوږد مهال حضور غواړي، تر څو سیمه له افغانستان څخه تر نظارت لاندې ولري او منځنۍ آسیا باندې خپل تسلط حاصل کړي؛ نو د دې موخې لپاره باید افغانستان په همدغه حال کې وي او له بلې خوا یې جنګ داسې مدیریت کړ چې خپله د خیر په غونډۍ کیناسته او افغانان یې داسې سره اخته کړل چې د جنګ دواړه خواوې افغانان دي او امریکا یې ننداره کوي، له بل پلوه یی خپل مالي لګښت صفر ته راټیټ کړ، چې له دې پلوه تر سخت فشار لاندې وه.

له بلې خوا، د ملي وحدت حکومت په هره برخه کې تر دې حده ناکاره او نا اهله دی چې سړی یې له تحلیل کولو څخه حیا کوي. د دوه سره حکومت  مشران او ټیمونه یې په فساد کې تر دې حده ډوب دي چې خپله یې اقرار کوي او دوی خپله د فاسد منبع دي. د افغانستان له ګټو څخه دوی د امریکا ګټو ته ډیر ژمن او وفادار دي، دا په دې خاطر کوي چې امریکا د دوی شخصي بقا او قدرت ته ګواښ پیښ نه کړي، نو د هیڅ ډول خبرې جرئت د امریکا د ټولو جنایتونو په وړاندې نه لري او نه یې کوي. په دروغ ویلو او غولونکو وعدو ورکلو کې هر ډول اخلاقي مرز تر پښو لاندې کړی، له درواغو او تشو وعدو یې پرته بل کار نه شته؛ خلک د وینو په ډنډ کې ژوند کوي او وینه یې د سیل آب په توګه روانه ده، خو د حکومت مشران وایې چې خیرو خیرت دی...

څه وکړو چې له دغه ډنډ څه ځان و باسو؟

زه وایم، له کومې ورځې چې امریکا افغانستان او سیمه کې پښه ایښې، له هماغې ورځې څخه خلکو ښه ورځ نه ده لیدلې او تر مختلفو نومو او عنوانو لاندې وژل شوي، کورونه یې وران شوي، کډوال شوي او حتی له بې عزتۍ سره مخ شوي؛ نو تر څو چې دغه د دوست په جامه کې پټ دښمن له ځان څخه لرې نه کړو، او خلک په خپل فکر او باور باندې ولاړ نظام رامنځ ته نه کړي، دغه له مصیبوتونو او دردونو ډک حالت به تغیر نه شي. دا ځکه چې زموږ خلک مسلمان او په عقیده ولاړ ولس دی، او د همدې باور لپاره یې په سل هاو کلونه قرباني ورکړې او په همدغه عقیدې سره راټولیږي او له دې پرته هیڅ کوم څیز نه شته چې زموږ خلک پرې راټول شي، تاریخ د دې خبرې ستر شاهد دی.

خالد څرنګد

ډیری وخت مو اوریدلي چې امریکایې الوتکې په داسې ټکنالوژۍ سمبال دي چې د ځمکې په مخ هګۍ هم لیدلی او تفکیک کولی شي. خو دا لومړی ځل نه دی چې د امریکا هوایې ځواک افغان پوځیان په نښه کوي او بیا وایې چې تیروتنه شوې او موږ به یې په اړه پلټنه وکړو. پرون دوشنبه د ارزګان  ولایت په څاګي سیمه کې د امریکایې ځواکونو له خوا د افغان پولیسو پوسته په نښه شوه چې په ترڅ کې ۹ تنه پولیس و وژل شول.

دا د خپل ډول لومړۍ او وروستۍ پیښه نه ده چې را منځ ته شوې، بلکې تر دې مخکې په لس هاو ځله د امریکایې ځواکونو له خوا په قصدي توګه د افغان ځواکونو په پوستو او مرچلو برید شوی. دغه ډول برید تیره میاشت د کندز ولایت د خان آباد ولسوالۍ په چارسرکه سیمه کې په داسې حال کې تر سره شو چې افغان ځواکونه له وسلوالو طالبانو سره په جګړه بوخت ول او د امریکا هوایې قواو برید پرې وکړ او تر ۳۰ زیات سر تیري یې و وژل، خو له بده مرغه چې په هغه پیښه باندې ټول چپه خوله پاتې شول او رسنیو ته د نشر اجازه ور نه کړل شوه.

همدا شان د هلمند په ولایت کې امریکایې ځواکونو د طالبانو په هغه زندان هوایې برید وکړ چې په کې د  ۳۰ شاو خوا افغان سرتیري ساتل کیدل او هغه یې ټول قتل کړل. ویل کیږي چې د سیمه ییزو چارواکو او طالبانو تر منځ تفاهم شوی وو چې دغه سر تیري خوشې کړي، خو کله چې امریکایان له دغې موافقې خبر شول، په هماغه شپه یې پر زندان برید وکړ.

داسې هیڅ کله نه دي شوي چې د امریکا هوایې ځواکونه دې خپله د امریکا پلي سرتیري د جګړې او یا ګزمې په حال کې په نښه کړي او بیا دې و وایې چې موږ تیروتنه کړې او ساحه مو غلطه کړې وه، خو دا څنګه امکان لري چې هر ځل دې د افغان سرتیرو ساحه او پوستې غلطې کړي؟ ولې په دا ۱۵ کلونو کې یو ځل خپل سرتیري او د هغوی پوستې نه دي غلطې کړي؟ په دې اړه د ارزګان امنیه قومندانۍ د ریزرف کنډک قومندان رحیم الله خان بی بی سی ته ویلي چې امریکایانو په قصدي ډول دغه پوسته باندې برید کړی او له پوستې ۸۰۰ متره اخوا د طالبانو سیمه ده، او دغه پوسته په اساسي او پاخه ډول جوړه شوې وه چې د اشتباه او غلطۍ هیڅ شونتیا کې نه شته.

په افغان سرتیرو باندې  د امریکا او ناټو له خوا دغه ډول قصدي او تکراري بریدونه دغه خبره تر پخوا ډیره قوي او کره کوي چې روانه جګړه او نا امني د امریکا له خوا په ډیر مهارت سره مدیریت او پرمخ وړل کیږي. امریکا د خپلو اوږد مهاله او سیمه ییزو ګټو د تامین لپاره افغانستان د یو سیاسي-نظامي سنګر په توګه کاروي او هیڅ کله هم نه غواړي چې په افغانستان کې سوله او امنیت راشي.

امریکا د جګړې دواړه لوري(افغان لاس پوڅی دولت او مخالفین) په داسې متوازن حالت کې ساتي چې یو هم په مطلق ډول پر بل باندې لاس بری نه شي او د (یک قدم پیش، یک قدم پس) سیاست یې غوره کړی دی.

له بل پلوه د جان کیري د حکومت بې حیا او ذلیل چارواکي دومره په خیانت کې ډوب دي چې حتی د خپلو سرتیرو په مرګ او ټپ خبر هم نه دي او د دغه ډول ظالمانه کړنو د لفظي غندلو جرئت نه لري او نه یې کوي. دوی نه غوږونه لري، نه سترګې او نه هم سلیم عقل چې فکر وکړي او دغه ډول دردونه و وینې او احساس یې کړي.

د جان کیري د حکومت غبرګوني مشران په دې سیالي کوي چې کوم یو د امریکایانو لپاره ښه مزدور او خادم کیدای شي، امریکایان له کوم یوه څخه ډیر راضي او خوشحاله دي... دوی د افغان ولس او سرتیرو په غم او فکر کې نه دي، بلکې د خپلې سیاسي بقا په فکر کې دي، دوی یوازې د امریکانو خوشحالي او رضایت غواړي، نه د افغانانو. دوی خاین دي او په خپل خیانت شرم هم نه کوي، دوی د افغانانو له ستر قاتل(امریکا) سره دوستي کوي...

موږ خو پخوا ویلي وو چې د امریکا سره دوستي، د زهرو غړپ دی، امریکا د هرې فتنې تر شا ده او روانه فتنه امریکا رامنځ ته کړې او هغه یې پرمخ وړي. د امریکا د دوستۍ پایله دغه ده چې موږ یې هره ورځ وینو؛ د افغانستان مجاهد او مظلوم ولس هره ورځ د مختلفو نومو او عنوانو لاندې وژل کیږي، یو د طالب په نوم، یو د پلیس په نوم، یو د جاسوس په نوم، یو د تروریست په نوم او... د دې ټولو جنایاتو تر شا امریکا او مسؤلیت یې د امریکا او د هغې مزدور د ملي وحشت حکومت په غاړه دی.

خالد څرګند

خلافت پر مهال د نورو مذهبونو د علماوو تر څنګ، د حنفي مذهب علماوو هم د خلافت په رول او اهمیت  ټینګار کړی. حنفي علماوو د خلافت په مختلفو مرحلو کې د نورو مذهبونو د علماوو په پرتله د حکومتوالۍ د قوانینو په برخه کې زیات څه ویلي دي. په ځانګړې توګه په عباسي او عثماني خلافتونو چې د خپلې حکومتوالۍ  لپاره  حنفي مذهب تبني کړی و او له هغه څخه یې قوانین او مشورې اخستې. د بيلګې په توګه: عباسي خلیفه هارون الرشید  ابو یوسف رحمة الله ته چې د امام ابو حنیفة رحمه الله شاګرد او پیرو و، لیک واستاوه او د حکومت د مالي ادارې لپاره یې ترې وپوښتل. ابو یوسف رحمه الله په خپلې علمي رسالې (الخراج) کې ورته په تفصیل سره د مالي قوانینو په اړوند ولیکل.

له دغه رسالې څخه موږ ځینو ټکو ته چې حنفي علماوو د خلافت په برخه کې ویلي اشاره کوو چې دا به په ځانګړې توګه د شرعي علم د شاګردانو او علماوو لپاره چې د حنفي مذهب پيروان دي، ډیر ګټور وي.

امام النسفي په (۵۳۷ ه.ق) کې په خپله مشهوره رساله )العقيدة النسفیه) کې د عقایدو په برخه کې په (۳۵۴) مخ کې، د خلافت په اهمیت رڼا اچولې: والمسلمون لا بد لهم من إمام يقوم بتنفيذ أحكامهم وإقامة حدودهم وسد ثغورهم وتجهيز جيوشهم وأخذ صدقاتهم وقهر المتغلبة والمتلصصة وقطاع الطريق وإقامة الجمع والأعياد وقطع المنازعات الواقعة بين العباد وقبول الشهادات القائمة على الحقوق وتزويج الصغار والصغائر الذين لا أولياء لهم وقسمة الغنائم.)

(مسلمانان باید یو امام (خلیفه) ولري چې احکام او حدود پلي کړي، په وسلو او پوځونو له دوی ساتنه وکړي، زکات راټول کړي، باغیان او قطاع الطريق (د لویو لارو غله) له منځه یوسي، د جمعې او دوو اخترونو لمنځونه ادا کړي، د خلکو ترمنځ شخړې حل کړي او په حقونو کې شاهدان ومني، د هغه نارینه او ښځینه ځوانانو لپاره د واده کولو اسانتیاوې برابروې کړي چې بې کسه وي او د غنیمت وویشي)

په دې ځای کې نوموړی په دې ټینګار کوي چې د اسلام لپاره خلافت څومره مهم دی او دا په ګوته کوي چې ډیر شمېر هغه بنسټیز اسلامي حکمونه چې په خلافت پورې اړه لري، د خلافت د نه شتون په حالت کې په منظمه توګه نه شي تطبیق کیدای.

د امام النسفي رحمة الله پر بیان شافعي عالم امام سعد الدین تفتازاني رحمة الله چې د العقيدة النسفیه په نامه مشهور تفسیر یې هم لیکلی او یو هڅاند لیکوال و چې د نوموړي  ارزښت من اثار د پاکستان په مدرسو کې په پراخه کچه مطالعه کیږي. لکه د نوموړي مختصر المعانی په البلاغه کې وايي: ثم الإجماع على أن نصب الإمام واجب وإنما الخلاف في أنه هل يجب على الله تعالى أو على الخلق بدليل سمعي أو عقلي. والمذهب أنه يجب على الخلق سمعاً، لقوله عليه السلام: ((من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية)) ولأن الأمة قد جعلوا أهم المهمات بعد وفاة النبي عليه السلام نصب الإمام حتى قدموه على الدفن، وكذا بعد موت كل إمام، ولأن كثيراً من الواجبات الشرعية يتوقف عليه. له امام سره بیعت کول فرض دی، په دې ځای کې یوازې د نظرونو اختلاف شتون لري چې ایا دغه بیعت کول له الله سبحانه وتعالی سره فرض دی، که له بشر سره؟ ایا دغه بیعت په لیکل شوي متن سره وي او یا هم په عقلي شواهدو سره؟ صحیح قول دا دی چې باید بیعت له بشر سره په لیکل شوي متن وشي. د ده په وینا هغه څوک چې په داسې حالت کې مړ شي چې د خپل وخت امام ونه پېژني، هغه د جهالت په مرګ مړ دی. ځکه چې امت (اصحابانو) رضی الله عنهم هم د امام د ټاکلو اهمیت په پام کې نیولی. د رسول الله صلی الله علیه وسلم له رحلت څخه وروسته، دوی د رسول الله صلی الله علیه وسلم د دفن کولو پر ځای، د امام (خلیفه) ټاکلو ته لومړیتوب ورکړ. همدا راز د هر خلیفه له وفات څخه وروسته یې لومړیتوب د امام ټاکلو ته ورکړی. ځکه چې ډیر شمېر نور شرعي احکام د امام شتون ته اړتیا لري. (شرح العقيدة النسفیه، ۳۵۳-۳۵۴ مخونه)

امام سعد الدین تفتازاني رحمة الله په دې ځای کې د څو مهمو ټکو یادونه کوي:

 اول: د ده په وینا چې دا د امت اجماع ده چې خلافت په امت باندې یو فرض دی. نوموړی د یو لړ توپېرونه په نظر کې نیولو سره، د شیعه ګانو مخالفت ته اشاره کوي. شیعه وایي چې د امام ټاکل فرض دی، مګر په الله سبحانه وتعالی باندې. (هغوی په دې عقیده دي چې امامان الله سبحانه وتعالی ټاکي نه بشر). معتزله بیا په دې عقیده دي چې دا د عقل پر اساس یو تعهد دی. (د هغه اصولو پر اساس چې عقل کولای شي بعضې قطعي تعهدات رامنځته کړي.) په هر حال نوموړی وایي چې صحیح قول د څلورو واړو مذهبونو د علماوو په رایه دا دی چې دا تعهد له بشر سره د لیکل شوي متن پر اساس تر سره کیږي.

 دویم: نوموړی د صحیح المسلم څخه د امامت (حکومت) په برخه کې د یوه حدیث شریف یادونه کوي چې رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایلي دي: 

مَنْ مَاتَ وَلَيْسَ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً

څوک چې په داسې حال کې مړ شي چې د بیعت کړۍ یې په غاړه کې نه وي، هغه د جهالت په مرګ مړ دی.

ابن حجر په فتح الباري کې ذکر کوي چې دلته د جهالت په مرګ مړه کیدل په نهیې دلالت کوي.

 درېیم: دی د هغه روښانه حقیقت یادونه کوي چې  اصحابانو رضی الله عنهم خلافت ته دومره اهمیت ورکړی و چې د رسول الله صلی الله علیه وسلم د دفن کولو پر ځای یې، خلافت ته لومړیتوب ورکړ.

څلورم: نوموړي د دغه تعهد اهمیت له نورو تعهداتو څخه لوړ بللی. د ده په وینا چې دا نه یوازې یو تعهد دی، بلکې د النسفي رحمة الله په قول دا هغه تعهد دی چې نور تعهدات په دغه پورې اړه لري.

همدارنګه دلته دا یادونه اړینه ده چې د خلافت په اړه دغه ټول بحث د عقیدې په کتاب کې راغلی، په داسې حال کې چې د خلافت موضوع یوه فقهي موضوع ده، نه عقیدوي. له همدې امله بعضې اسلامي مذهبونو د دوی د غلطو عقایدو پر اساس خلافت په غلطو ځایونو کې راخیستی. دا چې د خلافت موضوع په اسلام کې ډیر اهمیت لري، په همدې سبب پر دغه موضوع د عقایدو په برخه کې بحث شوی او  علماوو هم د عقیدې په کتابونو کې را خيستې.

همدا راز دا چې ولې علماوو دغه موضوع ته د امامت په توګه اشاره کړې؟ ځکه چې دا یوه زرینه دوره وه چې د بعضو مذهبونو سره پرې بحث کیده. لکه له شیعه مذهب سره. دا یادونه هم باید وشي چې امامت او خلافت دوې مترادفې (ورته) کلیمې دي چې د ټولو مسلمانانو هغه سیاسي رهبرۍ ته اشاره کوي چې د اسلام د پلي کولو دنده په غاړه لري. امام او خلیفه هم دوې مترادفې کلیمې دي او هغه کس ته اشاره کوي چې په هغه کې دغه رهبري راڅرګندیږي. یا په اوسنۍ اصطلاح د خلافت د دولت مشر. رسول الله صلی الله علیه وسلم هم د دغه موضوع اړوند بحثونو کې، دواړه کلیمې کارولې دي. د بېلګې په توګه د مسلم په یوه حدیث کې چې د خلافت د یووالي په اهمیت خبرې کوي داسې فرمایي:

إِذَا بُويِعَ لِخَلِيفَتَيْنِ فَاقْتُلُوا الآخَرَ مِنْهُمَا

کچېرې له دوو خلیفه ګانو سره بیعت وشو، نو دویم یې ووژنئ

 په داسې حال کې چې د خلیفه په حدیث کې خلیفه سپر بلل شوی، همدارنګه رسول الله صلی الله علیه وسلم په مسلم کې فرمایي:

إِنَّمَا الْإِمَامُ جُنَّةٌ يُقَاتَلُ مِنْ وَرَائِهِ وَيُتَّقَى بِهِ

له شک پرته چې امام داسې ډال دی چې تر شا یې جګړه کېږي او د دوی ساتنه کوي

شاولي الله دهلوي په(۱۱۵۲ه.ق) د هند په نیمه وچه کې یو نامتو عالم و چې د خلافت په فرد ټینګار کوي او داسې وايي: (اعلم أنه يجب أن يكون في جماعة المسلمين خليفة لمصالح لا تتم إلا بوجوده) په دې پوه شه چې د یو ځای کولو لپاره د خلیفه شتون فرض دی، څو د مسلمانانو ګټې خوندي کړي او د مسلمانانو ګټې پرته له خیلفه نه شي تامین کېدی.)

همدارنګه دغه موضوع په زیاتو حنفي فقهي کتابونو کې ذکر شوې. یو له هغه څخه په دمشق کې د ۱۲ مې پېړۍ د ستر شامي عالم محمد امین ابن عابدین (۱۲۵۲ه ق) چې له حنفي فقهاوو څخه دویم کس شمېرل کیږي مهمترین اثر دی چې د حنفي مذهب د (خاتیمت المحقیقن) وروستی تایید کونکی دی. د ده اثر (سرګردانۍ ته ځواب) چې د هاشیت ابن عابدین په نامه هم یادیږي چې په حنفي مذهب کې د وروستي قول په توګه اخستل کیږي. دا د یولسمې هجري پېړۍ د حنفي فقهي په پوهنیزو رسالو  کې   یوه مفصله تبصره ده. همدارنګه د علاوالدین الهسکی (۱۰۸۸ ه ق) الدر المختار چې دا خپله په غزه کې په (۱۰۰۴ ه ق) کې د التور تومیشي له اثارو څخه یوه تبصره ده.

امام الهسکفی په الدر المختار کې لیکي:

(فالكبرى استحقاق تصرف عام على الأنام، وتحقيقه في علم الكلام، ونصبه أهم الواجبات (أي من أهمها لتوقف كثير من الواجبات الشرعية عليه)، فلذا قدموه على دفن صاحب المعجزات (فإنه – صلى الله عليه وسلم – توفي يوم الاثنين ودفن يوم الثلاثاء أو ليلة الأربعاء أو يوم الأربعاء ح عن المواهب، وهذه السنة باقية إلى الآن لم يدفن خليفة حتى يولى غيره). یعنې: امامت (خلافت) په عامه توګه د خلکو حق او اختیار دی. په علم الکلام کې را غلي چې د خلافت تاسیسول له مهمو فرضونو څخه دی. (دا له هغه مهمو فرضونو څخه دی چې نور احکام په دې پورې اړه لري) له دې امله اصحابو رضی الله عنهم د رسول الله صلی الله علیه وسلم له وفات څخه وروسته د هغه د دفن کولو پر ځای، د خلیفه ټاکلو ته لومړيتوب ورکړ. رسول الله صلی الله علیه وسلم په دوشنبه وفات شو او د سه شنبې د ورځې په ورستي برخه یعنې د چهارشنبې په شپه یې خاورو ته وسپاره، همدارنګه د ځېنو نورو روایتونو پر اساس د چهار شنبې په ورځ خاورو ته وسپارل شو او دا سنت تر اوسه ژوندی پاتې دی چې خلیفه تر هغه پورې چې بل یې پرځای نه وي ټاکل شوی، خاورو ته نه سپارل کیږي.( رد المختار، علی الدر المختار (۱:۵۴۸).

امام الهسکفی خلافت داسې تعریفوي: دا په خلکو باندې یو عام حق دی. دا په دې معنا چې خلافت د خلکو د چارو سرپرستي کوي چې دا په بشپړه توګه یو عام حق دی. دا د خلافت تر سیوري لاندې د خلکو ټولې عامه چارې رانغاړي. دا حق له هغه ځانګړي حق څخه توپير لري، لکه د والیانو او قاضیانو چې د یو شمېر ځانګړو خلکو چارې په یوه ځانګړې برخه کې په مخ بیایي.

په دغه برخه کې د نظر ورکولو په توګه ابن عابدین رحمة الله له شرح المقاصد څخه د تفتازانی تعریف را اخلي چې هغه په کې خلافت داسې تعریف کړی دی. (رياسة عامة في الدين والدنيا خلافة عن النبي) (په دین او دنیاوي چارو کې عامه رهبري او د رسول الله صلی الله علیه وسلم ځای ناستي ته خلافت وايي.) د تعریف دویمه برخه په دې دلالت کوي چې خلافت د رسول الله صلی الله علیه وسلم ځای ناستي ده. په دې معنا چې خلافت د رسول الله صلی علیه وسلم څخه وروسته د شریعت په پلي کولو کې رول لري. نو ځکه هغه ته خلیفه وایي چې په ژبپوهنه کې د ځای ناستي معنا ورکوي.

الهسکفي له دغه موضوعګانو څخه وروسته د خلیفه په ځانګړتیاوو باندې خبرې کوي؛ خلیفه باید مسلمان، آزاد، نارینه، عاقل، بالغ او سالم وي. یو شمېر نور توپېرونه یې هم یاد کړي د بېلګې په توګه چې باید قریشي، مجتهد او زړور وي. همدا راز هغه یو شمېر نوې ځانګړتیاوې رد کړې چې د یو شمېر ډلو او مذهبونو له خوا یې ادعا کیږي لکه: خلیفه باید هاشمي، علوي یا معصوم وي.

په عمومي توګه د فقهې له مخې د قوانینو او حکومتولۍ په اړه ډېر شمېر هغه آثار لیکل شوي چې دغه موضوع ته له هرې زاویې څخه کتل شوي. چې په (۱۶۲ه.ق) دابو یوسف په کتاب الخراج سره شروع کیږی، په (۱۸۹ ه.ق) کې د امام محمد بن الحسن الشیبانی اثر  السیر الصغیر او السیر الکبیر چې دواړه د امام ابو حنیفه رحمه الله شاګردان وو. وروسته په (۴۸۳ ه.ق) کې امام السرخسي د السیر الکبیر تفسیر یې ولیکو. چې له هغه څخه وروسته نور تفسیرونه یې هم لیکل شوي.

 دا ټول په بشپړه توګه د حنفي مذهب د علماوو  هغه اهمیت ښکاره کوي چې خلافت ته یې ورکړی دی او دا د شرعي علماوو او شاګردانو لپاره نن ورځ باید یوه انګېزه پیدا کړي چې د رسول الله صلی الله علیه وسلم په تګلارې سره د خلافت په بیا تاسیسولو کې مخکښ و اوسي.

لیکنه: عثمان بدر