پوښتنه:

اسلام علیکم ورحمت الله وبرکاته

د «الشخصية الاسلامية» کتاب د نبیانو او رسولانو بحث لومړۍ برخه ۱۳۰ مخ کې راغلي چې:

«موسی علیه سلام نبي و، ځکه هغه ته شریعت ورکړل شوی و او د دې ترڅنګ رسول هم و، ځکه د هغه شریعت د هغه د خپل رسالت لپاره و. همدارنګه هارون علیه سلام هم نبي و، ځکه هغه ته هم شریعت ورکړل شوی، خو رسول ځکه نه و چې هغه ته ورکړل شریعت د هغه د رسالت لپاره نه و ، بلکې د ده شریعت د موسی علیه سلام د رسالت لپاره و.» 

په «الشخصية الاسلامية»کتاب کې د پورتنۍ خبرې او د قران کریم د لاندې ایتونو ترمنځ ـ چې هارون علیه سلام په ټولو تفسیرونو کې رسول او نبي یاد شوی ـ څنګه ارتباط ټینګ کړو؟ الله سبحانه وتعالی فرمایي:

[فَأْتِيَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّكَ]

ژباړه: «هغه ته ورشئ او ورته ووایئ چې موږ ستا د رب له لوري را استول شوي (رسولان) یو» [طه:۴۷]

[فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ]

ژباړه: «فرعون ته ورشئ او ورته ووایئ چې موږ د کایناتو د رب له لوري را استول شوي (رسولان) یو» [الشعرأ:۱۶]

ځواب:

وعلیکم السلام ورحمت الله وبرکاته

لومړی: د نبي او رسول ترمنځ د توپیر په اړه د علماوو ترمنځ د نظر اختلاف دی؛ مثلاً:

۱. نبي هغه دی چې یوه دنده (مکلفیت) ورکړل شوی وي، خو د رسولو یا لېږد امر یې نه وي ورته شوی؛ که یې د رسولو امر ورته شوی وي، نو رسول دی. د ابن حجر عسقلاني په کتاب «فتح الباري» (۱۱/۱۱۲) کې راغلي دي: [د نبوت او رسالت اصطلاحات توپېر سره لري؛ د نبوت کلیمه له نبأ څخه اخیستل شوې، چې د «خبر شوي» معنی لري او خبر ګڼل کیږي. نو نبي د عرف له مخې منبأ يا هغه چاته ویل کېږي چې الله سبحانه وتعالی د هغه امر پر بنسټ چې د ده په تکلیف پورې اړوند او ضروري وي، معلومات ورکوي؛ خو که امر ورته شوی وي چې دا معلومات نورو ته ورسوي، نو نبي نه، بلکې رسول ګڼل کېږي. دې په کتو، هر رسول، نبي دی؛ خو هر نبي، رسول نه ګڼل کیږي. نبي او رسول په یوه امر، نبأ (نبوت) کې سره ګډ دي؛ خو په رسالت کې سره بېلېږي. نو که وويل شي چې فلانی رسول، دا ښيي چې هغه نبي او رسول دی او که وويل شي چې فلانی نبي دی، نو دا معنی نه لري چې هغه رسول هم دی...» 

۲. رسول  هغه دی چې د وحې د رسولو لپاره رالېږل شوی وي او یو کتاب هم ولري او نبي هغه دی چې په عمومي توګه د وحې رسولو لپاره رالېږل شوی وي. العیني په «البنایا شرح الهدایه» (۱/۱۱۶)کې وايي: [... د نبي او رسول ترمنځ توپير: رسول هغه دی چې کتاب ولري او د وحې د رسولو لپاره رالېږل شوی وي او پیغمبر هغه دی چې په عمومي توګه د وحې رسولو لپاره استول شوی وي؛ مهمه نه ده چې کتاب لري که نه، لکه یوشع علیه السلام؛ نو د نبي کلیمه د رسول په پرتله ډېره عامه ده. شیخ قوام الدین الترازي په خپله «شرحه» کې بیانوي؛ دی د «النھایة» له لیکوال څخه روایت کوي: رسول هغه نبي دی چې کتاب لري، لکه موسی علیه السلام؛ نبي هغه دی چې د الله په اړه خبر ورکوي او ممکن کتاب ونه لري، لکه یوشع علیه السلام. پیغمبر صلی الله علیه وسلم فرمایي: «عُلَمَاءُ أُمَّتِي كَأَنْبِيَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ» ژباړه: (زما د امت علما داسې دي، لکه د بني اسرایلو نبیان.) پیغمبر صلی الله علیه وسلم داسې نه دي ویلي چې (د بني اسرایلو رسولان). شیخ اکمل الدین رحمة الله عليه د دوی پیروي وکړه او د دوی تر منځ یې داسې توپیر رامنځته کړ].

۳. «رسول هغه دی چې شریعت ورکړل شوی وي او تر څنګ یې امر ورته شوی وي چې نورو ته یې ورسوي؛ نبي بیا هغه دی چې د نورو رسولانو شریعت ورکړل شوی وي او د همغه شریعت د رسولو امر ورته شوی وي. رسول هغه چاته وايي چې پر ده د نازل شوي شریعت د رسولو یا لېږد امر ورته شوی وي او نبي هغه دی چې د نورو د شریعت د رسولو یا لېږد امر ورته شوی وي.» دا هغه نظر دی چې موږ یې غوره کوو او د «الشخصية الاسلامية»کتاب د لومړي ټوک د ورډ فایل په 35-38 مخونو کې مو توضیح کړی دی:

[نبیان او رسولان: نبي او رسول دوې مختلفې کلیمې دي؛ خو دا ګډ ټکی لري چې دواړو ته شریعت ورکړل شوی دی. د رسول او نبي توپیر دا دی چې لومړي ته یې د شریعت وحې شوې او د همدغه شریعت د خپرولو امر ورته شوی دی او  دویم یعنې نبي ته هم وحې شوې، خو د رسولانو د شریعت خپرولو او لېږد امر ورته شوی دی. په بل عبارت، رسول ته امر شوی چې خپل شریعت خپور کړي او نبي ته د نورو رسولانو د شریعت خپرولو امر شوی دی. [وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ] ژباړه: «او اې محمده صلي الله عليه وسلم! تر تا وړاندې مو کوم رسول او نه نبي داسې نه دی لېږلی(چې له هغه سره دغه معامله نه وي شوې)». [حج: ۵۲] قاضي بيضاوي د الله سبحانه وتعالی د دغه قول په تفسیر کې وایي: «رسول د الله سبحانه وتعالی له بیا را ژوندي شوي یا نوي شریعت سره لېږل کیږي او دغه شریعت ته خلک رابولي؛ په داسې حال کې چې نبي د پخواني شریعت د تصدیقولو لپاره رالېږل کېږي.» نو موسی علیه السلام پر خپل رسالت مامور شوی و. د هغه ترڅنګ هارون علیه السلام که څه هم نبي یا پیغمبر و؛ خو رسول ځکه نه و چې شریعت یې د ده علیه السلام نه، بلکې د موسی علیه وسلم د رسالت لپاره و. دغه راز، محمد صلی الله علیه وسلم هم نبي و او هم رسول؛ ځکه چې شریعت ورکړل شوی و او دا شریعت یې د خپل رسالت لپاره و.] د نقل قول پای.

دغه نظر تر ټولو کره او د سموالي احتمال یې ډېر دی. د پیغمبر صلی الله علیه وسلم حدیث د نبي واقعیت او له رسول سره يې توپیر واضح کوي. د بیلګې په توګه له ابو حازم څخه روایت دی، هغه وايي چې: زه پینځه کاله له ابو هریرة سره وم، ما له هغه څخه واورېدل چې رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایلي دي:

«كَانَتْ بَنُو إِسْرَائِيلَ تَسُوسُهُمْ الْأَنْبِيَاءُ كُلَّمَا هَلَكَ نَبِيٌّ خَلَفَهُ نَبِيٌّ، وَإِنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي، وَسَيَكُونُ خُلَفَاءُ فَيَكْثُرُونَ. قَالُوا: فَمَا تَأْمُرُنَا؟ قَالَ: فُوا بِبَيْعَةِ الْأَوَّلِ فَالْأَوَّلِ؛ أَعْطُوهُمْ حَقَّهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ سَائِلُهُمْ عَمَّا اسْتَرْعَاهُمْ»

ژباړه: بني اسراییل نبیانو رهبري کول؛ کله به چې یو نبي وفات شو، بل به یې ځای ونیو. تر ما وروسته پیغمبر نشته، خو خلفاء به وي او هغوی به ډېر وي. ورته وویل شول: موږ ته څه امر کوئ! ویې فرمایل: له لومړي خلیفه سره پر بیعت وفا وکړئ او د خلفاوو حق ادا کړئ. الله سبحانه وتعالی له هغوی څخه د دوی د رعيت د چارو او حال پوښتنه کوي.

له دغه حدیث څخه معلومیږي چې بني اسرایل به نبیانو یا پیغمبرانو رهبري کول او لکه څنګه چې ښکاري او په حدیث شریف کې راغلي دي؛ دا د موسی علیه السلام له شریعت سره سم وو او په پورتني حدیث کې د حکومت کولو د موضوعاتو له اړخه د خلفاوو د کار څرنګوالی د بني اسرایلو د نبیانو له کار سره تشبیه شوی دی. لکه څنګه چې د بني اسرایلو نبیانو د موسی علیه السلام د شریعت له مخې خلک رهبري کول، همداسې خلفاء د محمد صلی الله علیه وسلم د شریعت له مخې مسلمانان رهبري کوي. د دې معنی دا ده چې د بني اسرایلو نبیان له نوي شریعت سره نه و استول شوي، بلکې د موسی علیه السلام د شریعت پیروي يې کوله. دغه حدیث شریف په ډاګه کوي چې نبي هغه دی چې وحې ورته کیږي او خلک هم ترې خبروي، خو خلکو ته نوی شریعت نه وړاندې کوي؛ بلکې د هغه رسول شریعت خپروي چې تر ده وړاندې راغلی و. له دې معلومیږي چې رسول هغه چاته ویل کیږي چې له ځان سره يې نوی شریعت راوړی وي او نور نبیان یې پیروي کوي؛ لکه د موسی علیه السلام او د بني اسرایلو د نبیانو په قضیه کې. پورتنی حدیث د رسول او نبي ترمنځ د توپير واقعیت ښيي.

دویم: د هارون علیه سلام واقعیت:

۱. لکه څنګه پورته مو چې د «الشخصية الاسلامية» کتاب څخه نقل قول کې وویل: [نو موسی علیه السلام پر خپل رسالت مامور شوی و. د هغه ترڅنګ هارون علیه السلام که څه هم نبي و؛ خو رسول ځکه نه و چې شریعت یې د ده علیه السلام نه، بلکې د موسی علیه السلام د رسالت لپاره و. دغه راز، محمد صلی علیه وسلم هم نبي و او هم رسول؛ ځکه چې شریعت ورکړل شوی و او دا شریعت یې د خپل رسالت لپاره و.] نو د هغه تعریف پر بنسټ چې د صحت احتمال یې ډېر دی، موږ پرېکړه کړې چې هارون علیه سلام نبي دی، خو رسول نه. ځکه چې هغه د موسی علیه السلام د شریعت پیروي کوله. شرعي نصوص داسې تصدیق کوي:

۲. د هغو دوو مبارکو ایتونو په اړه چې تاسو په پوښتنه کې ذکر کړي؛ په ځینو تفسیرونو کې د هغو تفسیر ګورو:

الف- [تفسیر النسفی (۲/۲۹۷، الشامله پخپله شمېره ورکړې):

[فَأْتِيَاهُ] «فرعون ته ورشئ» [فَقُولا إِنَّا رَسُولاَ رَبّكَ]  «ورته ووایئ، موږ ستا د رب له لوري استول شوي (رسولان) یو» دوی ورغلل او پیغام یې ور ورساوه او هغه څه یې ورته وویل، چې امر یې ورته شوی و.

[قَالَ فَمَن رَّبُّكُمَا يا موسى] «هغه وویل، اې موسی ستاسو (دواړو) رب څوک دی؟» دوی یې مخاطب کړل، وروسته یې له دوی څخه یو راوباله، ځکه چې د نبوت اصل موسی علیه السلام و او هارون علیه السلام یې پیروي کوله...]  

په تفسیر النسفي کې دا هم راځي (۲/ ۴۶۴، الشامله پخپله شمېره ورکړې):

[فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ] «فرعون ته ورشئ او ورته ووایئ، موږ د ټولو کایناتو د رب له لوري استول شوي (رسولان) یو» په دغه ایت کې رسول د اصطلاح په حيث د دواړو لپاره نه دی کارول شوی: [إِنَّا رَسُولاَ رَبّكَ] «په حقیقت کې، موږ ستا د رب له لوري استول شوي (رسولان) یو» ځکه چې رسول د «لېږل شوي» معنی هم ورکوي او د «پیغام» هم. نو ځینې وخت د هغه چا معنی ورکوي چې لېږل کېږي، نو اړتیا نشته چې په تثنیه بڼه راشي. دلته یې معنی «پیغام» دی، نو دا د یوه، دوو او جمع په وصف کې مساوي دی. یا دا چې دوی د یوه رسول پشان په شریعت کې سره متحد او همغږي دي. یا زه غواړم له موږ دواړو هر یو [أَنْ أَرْسِلْ] «چې ولېږم» نو د رسول په معنی کې د لېږلو معنی راځي او د دغې خبرې معنی هم پکې ده چې [مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ]  «له موږ سره بني اسرایل دي». د هغه موخه دا ده چې دوی پرېږدئ چې له موږ سره فلسطین ته لاړ شي او هغه د دوی استوګنځی و. دوی د ده تر دروازې راغلل، خو تر یوه کال پورې اجازه ورنه کړل شوه، تر هغې چې د دروازې ساتونکي وویل: دلته یو کس دی او ادعا کوي چې د کایناتو د رب له لوري استول شوی (رسول) دی. هغه وویل: را پرې یې ږدئ چې پرې وخاندو. په دې توګه دوی پیغام (رسالت) ورکړ او فرعون موسی علیه السلام وپیژانده ...]

ب- [تفسیر قرطبي ۱۳/۹۳):

د الله سبحانه وتعالی دا قول: [فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ] «فرعون ته ورشئ او ورته ووایئ، موږ د کایناتو د رب له لوري استول شوي (رسولان) یو» ابوعبیده وویل: رسول د پیغام (رسالت) او له هغه څخه د قدردانۍ په معنی دی. له موږ سره د کایناتو د رب پیغام دی. ابوعبیده ويلي: رسول د دواړو جوړه (دوو) او جمع معنی ورکوي. عربان وایي: «هذا رسولي ووكيلي، وهذان رسولي ووكيلي، وهؤلاء رسولي ووكيلي.» یعنې دا زما رسول او وکیل دی او دا دوه زما رسولان او وکیلان دي او دوی ټول زما رسولان او وکیلان دی. دا ډول الله سبحانه و تعالی فرمايي: [فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي] «نو دوی زما دښمنان دي». او وویل شول: د دې معنی دا ده چې له موږ څخه هر یو د کایناتو د رب لخوا رسول (استول شوی) دی.]

ج- د دغو دوو ایتونو او نورو هغو ایتونو چې هارون علیه السلام د الإرسال (لیږل شوي) او رسالت (پیغام) له لفظونو سره پکې ذکر شوی و، تر څیړنې وروسته دا ښکاري چې د الإرسال (لیږل شوي) له کلیمې سره د هغه ذکر کول تل له موسی علیه سلام سره وو، یعنې دا چې له هغه څخه پیروي کوي، الله سبحانه وتعالی فرمایي: [ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَى وَأَخَاهُ هَارُونَ بِآيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُبِينٍ] ژباړه: «بیا موږ موسی علیه السلام او د هغه ورور هارون علیه السلام له خپلو نښانو او څرګند دليل سره ولیږل»  [المومنون:۴۵]

[وَأَخِي هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِسَاناً فَأَرْسِلْهُ مَعِيَ رِدْءاً يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ]

ژباړه: «او زما ورور هارون له ما څخه د ژبې زیات فصاحت لري، هغه له ما سره د مرستیال په توګه ولیږه، ترڅو هغه ما تاییدکړي، ځکه زه وېریږم چې دوی به ما درواغجن وګڼي.» [القصص:۳۴]

[وَإِذْ نَادَى رَبُّكَ مُوسَى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ * قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَلَا يَتَّقُونَ * قَالَ رَبِّ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ * وَيَضِيقُ صَدْرِي وَلَا يَنْطَلِقُ لِسَانِي فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ * وَلَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ يَقْتُلُونِ * قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ * فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِينَ * أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيل]

ژباړه: «او دوی ته هغه قصه واوروه چې کله ستا رب موسی علیه سلام ته وویل چې: هغه ظالم قوم ته ورشه.* د فرعون قوم ته. ایا دوی له الله څخه نه وېریږي؟ * هغه وویل: اې زما ربه! زه ویریږم چې هغوی به ما درواغجن وګڼي. *زما سینه تنګېږي او ژبه مې بندیږي. ته هارون علیه سلام ته رسالت ولیږه. *او پر ما باندې د دوی لخوا د یو جرم تور هم شته، له همدې امله زه وېریږم چې دوی به ما ووژني. * الله سبحانه وتعالی وفرمایل: تاسو دواړه زما له نښانو سره ورشئ، په حقیقت کې زه له تاسو سره یم او ستاسو هر څه اورم. * فرعون ته ورشئ او هغه ته ووایئ چې موږ د کایناتو رب د دې لپاره رالیږلي یو چې * ته بني اسرایل پرېږدې چې له موږ سره لاړ شي». [الشعرا:۱۰-۱۷]

[اذْهَبْ أَنْتَ وَأَخُوكَ بِآيَاتِي وَلَا تَنِيَا فِي ذِكْرِي * اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى * فَقُولَا لَهُ قَوْلاً لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى * قَالَا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنَا أَوْ أَنْ يَطْغَى * قَالَ لَا تَخَافَا إِنَّنِي مَعَكُمَا أَسْمَعُ وَأَرَى * فَأْتِيَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا تُعَذِّبْهُمْ قَدْ جِئْنَاكَ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكَ وَالسَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى * إِنَّا قَدْ أُوحِيَ إِلَيْنَا أَنَّ الْعَذَابَ عَلَى مَنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّى]

ژباړه: «ته او ستا ورور زما له نښانو سره ولاړ شئ او زما په یادولو کې لټي مه کوئ*. تاسو دواړه فرعون ته ورشئ، ځکه هغه سرکښه شوی دی. *له هغه سره په نرمۍ خبرې وکړئ، ښایي چې هغه نصیحت ومني او له الله سبحانه وتعالی څخه وویریږي. *دواړو وویل: اې زموږ ربه! موږ وېرېږو چې هغه به پر موږ ظلم وکړي او یا به لا ډېره سرکښي وکړي. * الله سبحانه وتعالی وفرمایل: مه وېرېږئ، زه له تاسو سره یم او هر څه وینم او اورم* هغه ته ورشئ او ورته ووایئ چې موږ ستا د رب لخو استول شوي یو، بني اسرایل له موږ سره تللو ته پرېږده او هغوی مه ځوروه. موږ تاته ستا د رب له نښانو سره راغلي یو او د هغه چا لپاره سلامتي ده، څوک چې له سمې لارې (هدایت) څخه پیروي کوي. * په حقیقت کې دا موږ ته وحې شوې ده چې د هغه کس لپاره سخت عذاب دی چې دا پیغام درواغ وګڼي او مخ ترې واړوي». [الطه: ۴۲-۴۸]

له پورتنیو ټولو نصوصو څخه ښکاري چې هارون علیه السلام د پیغام (رسالت) په وصف کې یوازې نه و؛ بلکې وصف د موسی او د هغه، دواړو علیهما السلام په اړه و. د دې معنی دا ده چې هارون علیه السلام د پیغام (رسالت) په وصف کې خپلواک نه و او نه دا وصف یوازې په ده پورې منحصر و.

د- خو کله چې هارون علیه السلام په قران کریم کې یوازې او په وصف کې خپلواک ذکر کیږي؛ رسول نه، بلکې نبي ورته ویل شوي او دا هغه وخت دی چې قران موسی علیه السلام ته د رسول او پیغمبر دواړو وصف تایید کړ؛ الله سبحانه وتعالی فرمایي:

[وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصاً وَكَانَ رَسُولاً نَبِيّاً * وَنَادَيْنَاهُ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ وَقَرَّبْنَاهُ نَجِيّاً * وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيّاً]

ژباړه: «او په دغه کتاب کې د موسی علیه السلام یادونه وکړه. په حقیقت کې هغه غوره شوی و او هغه رسول او نبي و* او موږ پر هغه د طور غره له ښي اړخ څخه غږ وکړ او رانیژدې مو کړ او ډاډ مو ورکړ* او په خپله مهربانۍ مو د هغه ورور هارون نبي کړ او هغه ته مو د مرستیال په توګه ورکړ» [مریم: ۵۱-۵۳]

هغه د موسی علیه السلام په اړه وویل: [رَسُولًا نَّبِيًّا] «او هغه رسول او نبي و» [مریم:۵۱] تر دې وروسته د هارون علیه السلام لپاره قران کریم د رسالت وصف نه ثابتوي، خو نبوت يې ثابتوي: [أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيّاً]  «د هغه ورور هارون د نبي په توګه.» [مریم:۵۳]. دا له موږ سره د دې مسلې په پوهېدو کې مرسته کوي چې موسی علیه السلام رسول او نبي دی، ځکه چې هغه ته نوی شریعت ورکړل شوی او د خپرولو او رسولو امر یې ورته شوی و. او هارون علیه السلام یوازې نبي دی، ځکه چې هغه د موسی علیه السلام پیروي کوله او امر ورته شوی و چې د کوم خپلواک او نوي شریعت له لرلو پرته د موسی علیه السلام پیغام او شریعت خپور کړي. د ابن کثیر په تفسیر کې د یادو ایتونو په اړه لاندې توضیحات راغلي دي:

[ابن کثیر تفسیر ۵/۲۳۷]:

... کله چې الله سبحانه وتعالی ابراهیم الخلیل یاد کړ او د هغه ستاینه یې وکړه، نو الکلیم یې یاد کړ او ویې فرمایل:

[وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصاً]

ژباړه: «او په دغه کتاب کې د موسی (علیه السلام) یادونه وکړه. په حقیقت کې هغه غوره شوی» [مریم:۵۱]

[وَكَانَ رَسُولا نَبِيّاً]

ژباړه: «او هغه رسول او پیغمبر و» [مریم:۵۱]

د ده لپاره دواړه صفتونه یوځای راغلي، ځکه چې دی له پینځو اولي العزم رسولانو څخه و. اولي العزم رسولان دا دي: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی او محمد صلوات الله وسلامه عليهم وعلى سائر الأنبياء أجمعين. او دا قول چې:

[وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيّاً] ژباړه: «او په خپله مهربانۍ مو د هغه ورور، هارون پیغمبر کړ او هغه ته مو د مرستیال په توګه ورکړ» [مریم:۵۳] یعنې: موږ د هغه غوښتنه او د خپل ورور په اړه د هغه شفاعت ومانه او په دې ډول مو هغه نبي کړ، لکه په نورو ایتونو کې چې راځي:

[وَأَخِي هَارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِسَاناً فَأَرْسِلْهُ مَعِيَ رِدْءاً يُصَدِّقُنِي إِنِّي أَخَافُ أَنْ يُكَذِّبُونِ]

ژباړه: «او زما ورور هارون علیه سلام له ما څخه د ژبې زیات فصاحت لري، هغه زما سره د مرستیال په توګه ولیږه، ترڅو هغه ما تایید کړي، ځکه زه ویریږم چې دوی به ما درواغجن وګڼي.» [القصص:۳۴]

الله سبحانه وتعالی فرمایي:

[قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسَى]

ژباړه: « اې موسی، څه دې چې غوښتل، درکړل شول» [الطه:۳۶]

الله سبحانه وتعالی فرمایي:

[فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ * وَلَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخَافُ أَنْ يَقْتُلُونِ]

ژباړه: «ته هارون ته رسالت ولېږه. *او پر ما باندې د دوی لخوا د یوه جرم تور هم شته، له همدې امله زه وېرېږم چې دوی به ما ووژني.» [الشعرأ:۱۳-۱۴]

له همدې امله ځينو مخکینیو (سلفو) ویلي چې: په دې دنیا کې هېچا ته هم دومره لوی شفاعت نه دی ورکړل شوی، لکه د هارون علیه السلام لپاره د موسی علیه السلام شفاعت؛ چې هغه نبي شي. الله سبحانه وتعالی فرمایي: [وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيّاً] «او په خپله مهربانۍ مو د هغه ورور، هارون پیغمبر کړ او هغه ته مو د مرستیال په توګه ورکړ» [مریم:۵۳] ابن جریر وایې: یعقوب موږ ته وویل چې، ابن علیه موږ ته له داوود او هغه له عکرمه څخه روایت کړی، چې هغه ويلي: ابن عباس رضی الله عنه وویل چې: د هغه قول [وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ نَبِيّاً] «او په خپله مهربانۍ مو د هغه ورور، هارون پیغمبر کړ او هغه ته مو د مرستیال په توګه ورکړ» [مریم:۵۳] هغه وویل: هارون علیه السلام تر موسی علیه السلام مشر و، خو هغه ته يې نبوت ورکړی و.]

۳. له پورته خبرو دا روښانه کېږي چې د نبي او رسول لپاره زموږ د تبني او غوره شوي تعریف له مخې موسی علیه السلام نبي دی، ځکه چې شریعت ورکړل شوی او د هغه د رسولو امر هم ورته شوی؛ دغه راز رسول هم دی، ځکه چې یو ځانګړی شریعت ورته ورکړل شوی و. هارون علیه السلام یوازې نبي دی، ځکه چې شریعت ورکړل شوی و؛ خو رسول نه دی، ځکه هغه شریعت چې ده ته ورکړل شوی چې خلکو ته یې ورسوي، په ده پورې ځانګړی نه و، بلکې هغه د ده د ورور موسی علیه السلام لپاره ځانګړی شوی شریعت و.

زموږ له انده همدغه نظر سم دی او موږ تبني کړی؛ الله سبحانه وتعالی پر هر څه تر ټولو ښه پوهېږي او حکیم ذات دی.

ستاسو ورور عطاء بن خليل أبو الرشتة

۱۲مه ۱۴۴۴ هجري کال، د شوال

د ۲۰۲۳ م کال، د مې، ۲مه

په دې اړه ابوداوود په خپل سنن کې له علي رضی الله عنه څخه روایتوي:

عَنْ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلَام قَالَ بَعَثَنِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِلَى الْيَمَنِ قَاضِيًا فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ تُرْسِلُنِي وَأَنَا حَدِيثُ السِّنِّ وَلَا عِلْمَ لِي بِالْقَضَاءِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ سَيَهْدِي قَلْبَكَ وَيُثَبِّتُ لِسَانَكَ فَإِذَا جَلَسَ بَيْنَ يَدَيْكَ الْخَصْمَانِ فَلَا تَقْضِيَنَّ حَتَّى تَسْمَعَ مِنْ الْآخَرِ كَمَا سَمِعْتَ مِنْ الْأَوَّلِ فَإِنَّهُ أَحْرَى أَنْ يَتَبَيَّنَ لَكَ الْقَضَاءُ قَالَ فَمَا زِلْتُ قَاضِيًا أَوْ مَا شَكَكْتُ فِي قَضَاءٍ بَعْدُ

ژباړه: له علي رضی الله عنه څخه روایت دی، چې هغه ویل؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم یمن ته د قاضي په توګه ولېږلم، ما ورته وویل، اې د رسول الله! ته په داسې حال کې ما لېږې چې زه نوی ځوان یم او د قضاوت په برخه کې پوهه نه لرم. هغه وفرمایل، ډېر ژر به الله ستا زړه ته لارښوونه وکړي او ژبه به دې ثابته کړي، کله چې ستا پر وړاندې دوه متخاصم (شخړه کوونکي) کېني، نو هېڅکله (د هغوی تر منځ) فیصله مه کړه تر څو چې د دویم (خبرې) دې د لومړي کس د (خبرو) په څېر نه وي اورېدېلې، دا کار د قضاوت د څرګندتيا لپاره غوره دی. علي رضی الله عنه وفرمایل: له هغه وروسته زه تل قاضي وم او یا ویې فرمایل: له هغه وروسته زه په هېڅ قضاوت کې له دوه زړی نه شوم.

د خلکو تر منځ د خصومتونو (شخړو) پر مهال رسول الله صلی الله علیه وسلم هم پخپله قاضي پاتې شوی او هم یې د ځان په نیابت له مسلمانانو څخه نور کسان د قضاوت لپاره ګومارلي دي. لکه څنګه چې په پورتني حدیث کې بیان شوې، چې علي رضی الله عنه یې د یمن د قاضي په توګه وګوماره او علي رضی الله عنه او موږ ته یې دا راوښودله چې د خلکو تر منځ څنګه قضاوت کېږي. علي رضی الله عنه ته یې وویل: «کله چې ستا پر وړاندې دوه متخاصم کسان کېني، هېڅکله (د هغوی تر منځ) فیصله مه کړه، ترڅو دې چې د دویم کس (خبرې) د لومړي کس (د خبرو په څېر) نه وي اورېدلې» په دې ترتیب هغه څه چې موږ له دغه حدیث څخه زده کړي، په لاندې ډول دي:

1-      د خصومتونو په قضاوت کې د مدعي او مدعي‌علیه شتون اړین دی، ځکه همدا مدعي او مدعي علیه دي چې په یوه قضیه کې د مخاصمې دوه لوري ګڼل کېږي او له مدعي پرته هېڅ قضیه محاکمه شوې نه ده او هېڅ دعوه نه پر ځای کېږي.

2-       د محاکمې له مجلس او قضایي غونډې پرته هېڅ قضاوت نه کېږي؛ د قاضي پر وړاندې دواړو خواوو ته د مخاصمو کسانو کېناستل، په حقیقت کې هم د قضاوت د صحت شرط دی او هم د دعوی د طرفینو د اسنادو او مدرکونو د منلو شرط دی، ځکه کله چې دواړه مخاصم لوري د قاضي پر وړاندې حاضر نه وي، نو قضاوت د باور وړ نه دی. دواړه لوري باید په یوه واحده غونډه کې خپل دلیل بیان کړي او وروسته دې بیا قاضي د هغوی تر منځ حکم وکړي.

3-      د مدعي دلیل هغه دلیل دی چې د نوموړي ادعا تاییدوي او دا دلیل ځینې وخت لیکلی سند وي او یا د سند پر صحت باندې د شاهدانو شتون دی او یا د خصومت (شخړې) د موضوع پر واقعیت باندې شاهدي ورکول دي، خو دا په هغه صورت کې کېږي چې له مدعي سره په لیکلې بڼه سند نه وي. په دې اړه الله سبحانه وتعالی فرمایي:

{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلْ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنْ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمْ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}

ژباړه: اې هغو کسانو چې ایمان مو راوړی دی! هرکله چې تاسو پخپلو منځونو کې تر ټاکلې مودې پورې راکړه ورکړه کوئ، نو هغه ولیکئ؛ باید یو کس يې په عدل سره ولیکي او هېڅ لیکوال باید له هغه ډول لیکلو څخه انکار ونه وکړي، چې الله تعالی ورته ښودلي دي. نو لیکنه او املا دې هغه څوک وکړي، چې حق ورباندې دی یعنې پور اخیستونکی او هغه دې له خپل رب څخه ووېرېږي او هر څه معامله چې شوې وي، په هغې کې دې کمی او زیاتی نه کوي. که چېرې پور اخیستونکی پخپله ناپوه او کمزوری وي یا املا نشي لیکلی، نو د هغه ملګری دې په پوره انصاف سره املا ولیکي. دوه کسه نارینه دې خپل شاهدان ونیسي او که چېرې دوه نارینه نه وو، نو یو نارینه او دوې ښځې دې شاهدانې ونیسي، داسې چې که یوه یې هېر کړي، هغه بله یې ور په زړه کړي؛ په حقیقت کې دا باید داسې کسان وي چې شاهدي یې ستاسو په منځ کې د منل کېدو وړ وي. کله چې شاهدانو ته د شاهدۍ وویل شي، نو هغوی باید انکار ونه کړي. که معامله وړه وي او که لویه، د هغې نېټه او سند لیکل بې اهمیته مه ګڼئ. د الله تعالی پر وړاندې دا چلن ستاسو لپاره ښه د انصاف کار دی، په دې توګه د شاهدۍ ورکولو په برخه کې اسانتیا راځي او له شک او شبهې څخه ستاسو مخنیوی کوي. که چېرې ستاسو تر منځ سوداګریزه راکړه ورکړه لاس په لاس وي، په دې صورت کې یې د نه لیکلو پروا نشته ده. مګر کله چې راکړه ورکړه کوئ، نو شاهدان ونیسئ؛ لیکونکی او شاهد باید ونه ځورول شي او که داسې وکړئ، نو ګناه کوئ. له الله تعالی څخه وډار شئ، الله تعالی تاسو ته سمه لاره در ښيي او الله تعالی پر هر څه پوه دی. ‏

4-      د مدعي د ادعا او د دعوی د ردولو لپاره د مدعي‌علیه دلیل قسم کول دي، یعنې کله چې مدعي د خپلې دعوې د اثبات لپاره کوم دلیل ونه لري، په دې صورت کې قاضي له مدعي‌علیه څخه غواړي چې قسم وکړي، یعنې دا چې هغه دعوی او ادعا دروغ ده چې د نوموړي پر وړاندې شوې ده. لکه څنګه چې رسول الله صلی الله علیه وسلم په هغه حدیث چې ترمذي له وائل بن حجر څخه او هغه یې له خپل پلار څخه راویت کړی، داسې فرمایلي دي:

عن وَائِلِ بْنِ حُجْرٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ مِنْ حَضْرَمَوْتَ وَرَجُلٌ مِنْ كِنْدَةَ إِلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ الْحَضْرَمِيُّ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ هَذَا غَلَبَنِي عَلَى أَرْضٍ لِي فَقَالَ الْكِنْدِيُّ هِيَ أَرْضِي وَفِي يَدِي لَيْسَ لَهُ فِيهَا حَقٌّ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِلْحَضْرَمِيِّ أَلَكَ بَيِّنَةٌ قَالَ لَا قَالَ فَلَكَ يَمِينُهُ قَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ الرَّجُلَ فَاجِرٌ لَا يُبَالِي عَلَى مَا حَلَفَ عَلَيْهِ وَلَيْسَ يَتَوَرَّعُ مِنْ شَيْءٍ قَالَ لَيْسَ لَكَ مِنْهُ إِلَّا ذَلِكَ قَالَ فَانْطَلَقَ الرَّجُلُ لِيَحْلِفَ لَهُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَمَّا أَدْبَرَ لَئِنْ حَلَفَ عَلَى مَالِكَ لِيَأْكُلَهُ ظُلْمًا لَيَلْقَيَ اللَّهَ وَهُوَ عَنْهُ مُعْرِضٌ.

ژباړه: وائل بن حجر له خپل پلار څخه روایت کوي، چې هغه ویلي دي: یو کس له حضرموت سیمې او بل کس له کنده سیمې څخه رسول الله صلی الله علیه وسلم ته راغلل، حضرمي وویل، اې رسول الله صلی الله علیه وسلم دغه کس زما ځمکه راڅخه اخیستې ده، کندي وویل، دا ځمکه چې له ماسره ده، زما خپله ده، هغه په دې ځمکه کې کوم حق نه لري، رسول الله صلی الله علیه وسلم حضرمي ته وفرمایل، ایا کوم دلیل لرې؟ هغه وویل نه. رسول الله صلی الله علیه وسلم هغه بل ته وفرمایل، ته باید قسم وکړې. حضرمي ورته وویل، اې رسول الله صلی الله علیه وسلم دغه کس فاجر دی، د هېڅ شي په کیسه کې نه دی او قسم ورباندې کوي او له هېڅ شي څخه مخ نه اړوي.  رسول الله صلی الله علیه وسلم ورته وفرمایل: ته پر دغه کس تر دې اضافه د بل څه حق نه لرې، کندي لاړ ترڅو قسم وکړي، کله یې چې مخ (د تګ په موخه) را وګرځاوه، رسول الله صلی الله علیه وسلم هغه بل ته وویل، که چېرې ستا پر مال قسم وکړي، پوه شه چې پر بې‌عدالتۍ یې قسم کړی او له الله تعالی سره به په داسې حال کې مخ شي، چې له ده څخه به مخ واړوي.

5-      مګر په اسلام او خلافت دولت کې چې ژر به د الله تعالی په مرسته راشي، محکمه څه ډول جوړېږي؟ محکمه به په هغه ډول جوړه شي، لکه څنګه چې حزب التحریر پخپل تبني شوي اساسي قانون کې بیان کړې ده:

6-       محکمه یوازې د هغه قاضي په واسطه جوړېږي، چې په قضاوت کې د فیصلې صلاحیت ولري. مګر دا هم روا ده چې له هغه سره یو او یا له یوه څخه ډېر قاضیان موجود وي، خو دوی یوازې د مشورې او رایې ورکولو صلاحیت لري، په دې توګه د هغوی رایه نشي کولی چې قاضي په قضیه کې پر حکم کولو مکلف کړي. ځکه دا د رسول الله صلی الله علیه وسلم کړنلاره ده، چې د یوې قضیې لپاره یې تر یوه ډېر قاضیان نه دي ګومارلي.

7-      دا روا ده چې په یوه ښار او یوه سیمه کې دې د قضاوت لپاره څو قاضیان وګومارل شي او دوی دې په هر ډول قضیو کې د قضاوت کولو صلاحیت ولري، خو کار یې باید په محکمو کې په جدا ډول وي او هره محکمه باید بېل قاضي ولري، چې یوې قضیې ته د رسېدو صلاحیت ولري. همدارنګه یوه قاضي ته روا دي چې په ټاکلو قضیو کې دې د قاضي په توګه وګومارل شي او له هغو قضیو پرته په نورو کې له قضاوت کولو څخه منعه شوی وي، یعنې د هغه لپاره خاص قضیې ځانګړې شوې دي، ځکه قاضي د قضاوت پرمهال د خلیفه نایب دی او پر دې اساس قضاوت کول د وکالت په څېر دي او قضاوت او وکالت توپیر نه سره لري، ځکه قاضي د خلیفه وکیل دی او دا چې خاص وکالت او عام وکالت دواړه روا دي، نو پر همدې اساس دا هم روا دي چې یو قاضي دې د خاصو قضیو لپاره وګومارل شي او همداسې بل قاضي دې د نورو قضیو لپاره وګومارل شي؛ ستونزه نه لري که په یوه ځای کې هم وي، مهمه دا ده چې په یوه محکمه کې یوازې یو قاضي حکم وکړي. همدارنګه له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه په یوه قضیه کې د قضاوت کولو نیابت شوی، لکه د عمرو بن عاص رضی الله عنه نیابت او همداسې د ټول ولایت په قضیو کې هم له رسول الله صلی الله علیه وسلم څخه نیابت شوی، لکه د علي بن ابي طالب رضی الله عنه نیابت، چې د یمن لپاره د قاضي په توګه وګومارل شو. دا هغه څه وو چې د قضاوت د خصوصي کولو او عمومي کولو پر جواز دلالت کوي.

8-      د قضیو درجه بندي کول او د همدغو درجو پر اساس او په بېلابېلو قضیو کې د قاضیانو د تخصص پر اساس د یو شمېر محکمو جوړول روا دي او دا هغه تنظیمات دي چې مسلمانانو په لومړیو وختونو کې ترسره کړي دي. همدارنګه ماوردي په خپل کتاب (احکام السلطاینه) کې وایي: ابو عبد الله الزبیري وویل: زموږ امیرانو به تل په بصره کې پر جامع جومات یو قاضي ګوماره، چې هغه ته به یې د جومات قاضي وايه، نوموړي قاضي به یوازې د دوه سوو درهمو، شلو دینارو او له هغو څخه په لږ مال کې حکم کاوه او له هغه موقف څخه به یې تېری نه کاوه، چې نوموړي ته ورکړل شوی و.

9-      په اسلام کې قضاوت کول په قضیو کې د حکم کولو له مخې یوه درجه لري. د اسلام په لومړیو او وروسته په خلافت دولت کې د استناف او تمییز محکمې نه وې، کله به چې قاضي خپل حکم وکړ، سمدستي به عملي شو او حکم یې د بل قاضي لخوا نه ماتېده، ځکه شرعي قاعده دا ده چې (یو اجتهاد د هغه په شان بل اجتهاد نه ماتوي).  

نو د داسې محکمو شتون روا نه دی، چې د نورو محکمو احکام مات کړي.

مګر ځینې حالتونه شته دي، چې په هغو کې د قاضي حکم ماتېږي او هغه عبارت دي له:

1-       کله چې قاضي د کفري احکامو پر اساس حکم وکړي، لکه څنګه چې رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایي:

"من أحدث في أمرنا هذا ما ليس منه فهو رد"

ژباړه: څوک چې زموږ په امر کې داسې نوی شی رامنځته کړي، چې له دين څخه نه وي، نو مردود دی.

2-      کله چې قاضي پر داسې یوه عمل حکم وکړي، چې د کتاب، سنتو او د صحابه‌وو د اجماع له نص سره په قطعي توګه په ټکر کې وي، لکه څنګه چې ابوداوود له جابر رضی الله عنه څخه په دې اړه روایت کړی دی:

"أَنَّ رَجُلًا زَنَى بِامْرَأَةٍ فَأَمَرَ بِهِ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَجُلِدَ الْحَدَّ ثُمَّ أُخْبِرَ أَنَّهُ مُحْصَنٌ فَأَمَرَ بِهِ فَرُجِمَ"

ژباړه: یوه سړي له ښځې سره زنا کړې وه، نو د رسول الله صلی الله علیه وسلم په امر د دورې حد پرې جاري شو، وروسته معلومه شوه چې هغه محصن دی، نو رسول الله صلی الله علیه وسلم یې د سنګسارولو امر وکړ.

3-      کله چې قاضي یو حکم صادر کړي، خو د قضیې له واقعیت سره په ټکر کې وي، مثلاً د یوه کس د قصاص حکم وکړي، چې ګواکي قاتل دی، خو اصلي قاتل بیا وروسته معلوم شي. عبدارزاق په خپل تألیف کې له ابي حرب بن اسود دیلي څخه چې هغه یې له پلاره روایت کړی، وایي: عمر رضی الله عنه ته یوه ښځه راوستل شوه، چې زوی یې زیږولی و، په داسې حال کې چې له واده څخه یې شپږ میاشتې تېرې شوې وې، عمر رضی الله عنه غوښتل چې سنګسار یې کړي، مګر خور یې علي رضی الله عنه ته راغله او ویې ویل: عمر رضی الله عنه زما خور سنګساروي، که که په اړه یې کوم عذر لرې راته ویې وایه، علي رضی الله عنه وویل: عذر ورته شته دی، په دې سره هغې د تکبیر ناره وکړه، چې عمر رضی الله عنه هم واورېده. وروسته د عمر رضی الله عنه په لوري لاړه او ویې ویل، علي رضی الله عنه په دې باور دی چې زما د خور لپاره عذر شته دی، عمر رضی الله عنه په علي رضی الله عنه پسې کس ولېږه او ویې ویل: د هغې عذر څه دی؟ علي رضی الله عنه وویل: الله سبحانه وتعالی فرمایي:

"والوالدات يرضعن أولادهن حولين كاملين"

میندې باید خپلو اولادونو ته پوره دوه کاله شیدې ورکړي.

او ‌فرمايي:

"وحمله وفصاله ثلاثون شهرا"

او د حامله‌ګۍ او شیدو ورکولو تر ټولو کم وخت دېرش میاشتې دی ...

په دې توګه د حامله‌ګۍ وخت شپږ میاشتې او د مور له شیدو څخه د ماشوم د بېلېدو وخت څلورویشت میاشتې دی، وایي چې په دې سره عمر رضی الله عنه هغه ښځه پرېښوده.

په دې حالت او دې ته ورته حالتونو کې د قاضي حکم ماتېږي او د ماتولو حق یې یوازې د مظالمو له قاضي سره دی.

- په پای کې: ښه دا ده چې د مخاصمو (شخړه کوونکو) د دواړو اړخونو تر منځ له محاکمې وړاندې او وروسته هغوی ته نصیحت وشي. لکه څنګه چې مسلم په خپل صحیح کې له ام سلمه څخه روایتوي، چې رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمایي:

«إِنَّكُمْ تَخْتَصِمُونَ إِلَيَّ وَلَعَلَّ بَعْضَكُمْ أَنْ يَكُونَ أَلْحَنَ بِحُجَّتِهِ مِنْ بَعْضٍ فَأَقْضِيَ لَهُ عَلَى نَحْوٍ مِمَّا أَسْمَعُ مِنْهُ فَمَنْ قَطَعْتُ لَهُ مِنْ حَقِّ أَخِيهِ شَيْئًا فَلَا يَأْخُذْهُ فَإِنَّمَا أَقْطَعُ لَهُ بِهِ قِطْعَةً مِنْ النَّارِ»

ژباړه: تاسو ماته د مخاصمې (شخړې) د حل لپاره راځئ، په تاسو کې ځینې ښايي په ښه انداز  او چالاکۍ سره خبرې وکړي او زه د هغه څه پر اساس قضاوت وکړم، چې اورم یې. که ما یو چا ته د هغه د ورور د حق یوه برخه ورکړې وي، نو هغه دې نه اخلي، ځکه ما هغه ته د اور یوه ټوټه ورکړې ده.