پرسش:

السلام علیکم ورحمت الله وبرکاته!

موضوع استعفای اجباری «داوود اغلو» نخست وزیر اسبق ترکیه که توسط رجب طیب اردوغان به‏ آن وادار گردید، هنوز بر سر زبان‏ های رسانه ها است. برخی ها می گویند دلیل این کار عدم تمایل اغلو به نظام ریاستی بوده و برخی دیگر معتقد اند که مذاکرات وی با اتحادیه اروپا در خصوص افزایش پناه جویان به جانب اروپا بود که سرانجام منجر به استعفای وی گردید. حساسیت مسئله این جاست که داوود اغلو حدود 14 سال همواره در کنار اردوغان قرار داشت و از جمله نزدیکان وی به شمار می رفت. اینک چه باعث گردید که به این سرعت و به گونه غیر مترقبه استعفا نمود؟ امیدوارم در این  زمینه معلومات دهید. با ابراز سپاس!

پاسخ:

وعلیکم السلام ورحمت الله وبرکاته!

با بررسی نمودن شرایط، قرائن و حالاتی که این استعفا یا برکناری در آن صورت گرفته به اسباب و دلائل آن پی خواهیم برد:

1. کسی که سیاست های ترکیه را تعقیب کرده باشد متوجه می شود که در طول زمان نخست وزیری رجب طیب اردوغان و حتی در جریان سال اول نخست وزیری داوود اغلو، تفاوت زیادی میان اردوغان و اغلو وجود نداشته است. اگرچه اردوغان نسبت به اغلو به رهبری و قدرت تمایل بیشتری داشته و دارای روحیۀ رهبری می باشد، اما در حقیقت فعالیت مشترک این دو تن یکی از رمزهای نظام سیاسی ترکیه به شمار می رفت که توسط حزب عدالت و توسعه رهبری می گردد. بدون شک اغلو در طول سال های فعالیت اش هیچ اختلافی با اردوغان نداشته، نه  در جریان سال های2003-2009م که مشاور اردوغان بود و نه در جریان سال های 2009-2014م که پست وزارت خارجه را در اختیار داشت و نه هم زمانی که در جولای 2015م ریاست حکومت را به دست آورد؛ اما شخصیت اردوغان براساس قانون اساسی معمول هرگز پست تشریفاتی را نپذیرفته و انتظار می رفت با گذشت زمان زمینه ساخت قانون اساسی جدیدی فراهم گردد که رئیس جمهور اردوغان را فرد نخست دولت قرار دهد. حزب عدالت و توسعه در انتخابات سال 2014م نتوانست طبق معمول اکثریت آراء را به دست آورد و در نتیجه موفق نشد تا قانون اساسی را به نظام ریاستی که آرزوی آن را داشت تغییر دهد و به همین دلیل بود که خواستار انتخابات زود هنگام گردید تا شاید موفق شود آرای بیشتری را به دست آورد.
2. پس از سپری شدن انتخابات سال 2014م دو موضوع از جانب داوود اغلو برملا گردید که باعث رنجش خاطر اردوغان شد:

نخست: عدم تمایل شدید اغلو به نظام ریاستی چنان که اردوغان می خواست به ویژه ابراز نظری که اغلو پس از انتخابات جولای 2014م در این زمینه داشت. چنان چه وی در یک برنامۀ تلویزیونی گفته بود: "ما قصد گذر به سوی نظام ریاستی را داشتیم اما مردم این حق را به ما ندادند. در حال حاضر ساختار جدیدی وجود دارد و همه موظف اند این ساختار را رعایت کنند." (منبع: روزنامه (11/06/2015 Milliyet

این مسئله اردوغان را ناراحت نمود، زیرا اظهارات اغلو به این معنی بود که مردم دیدگاه اردوغان را در موضوع نظام ریاستی تأیید نمی کنند و این در حالی است که اردوغان اصرار دارد که وی از جانب مردم انتخاب گردیده و مردم دیدگاه های وی به ویژه نظام ریاستی را می پذیرند!

دوم: اشتباه اغلو در مذاکرات با اتحادیه اروپا در مورد سرازیر شدن پناه جویان به جانب اروپا و سر و صداهای که این موضوع را در جریان مذاکرات در برگرفته بود و توجه زیاد اروپائیان به وی در جریان رفت و آمد اش به اروپا در حدی که برخی از تحلیل های سیاسی در شماری از رسانه ها به این اشاره می نمود که گویا روابط ترکیه با اروپا در حال قوت گرفتن بوده و در مقابل؛ این روابط میان ترکیه و امریکا در حال ضعیف شدن می باشد! دلیل این حدس و گمان ها جریان منظم مذاکرات میان اغلو و اتحادیه اروپا بود، زیرا این مذاکرات اردوغان و امریکا را نگران کرده بود که مبادا اروپا موفق شود بالای اغلو تأثیر گذارد. به ویژه با توجه به این که وی مانند اردوغان از ذکاوت بالای سیاسی برخوردار نبوده و درک سیاسی او بسیار ساده می باشد، در حدی که متفکرین سیاسی اروپا می توانند به سادگی در وی نفوذ نموده و یا اقلاً روابط دوستانه ای را با وی ایجاد نمایند. به این ترتیب اروپا تلاش نمود اغلو را از طریق مذاکرات فریب داده و اقلاً با وی روابط دوستانه ای را برقرار نمایند و از این رابطه برای تحقق اهداف دیگر استفاده کنند. اردوغان و امریکا نمی خواهند اروپا هیچ گونه گذرگاهی به جانب ترکیه داشته باشد. حتی اگر این گذرگاه تنها یک رابطه دوستانه باشد!

1. اگرچه موضوع اول اردوغان را ناراحت نمود، اما خطر آن در حدی نبود که مجبور شود اغلو را که از جمله یاران و صاحبان محرم وی بود به گونه ذلت بار از وظیفه اش سبک دوش نماید. در مورد نحوۀ ابراز نظر اغلو در خصوص انتخابات باید گفت که دلیل آن دست نیافتن حزب عدالت به یک سوم آرای بود تا بتواند نظام ریاستی را برسر کار آورد. حتی اگر این ابراز نظر وی هدف مندانه بوده باشد، بازهم وی بعدها اظهاراتی را ارائه نموده بود که بر خلاف نظریه قبلی اش بود و امکان این وجود داشت که قضیه را با آرامی حل و فصل نمود.

به نظر می رسد آن چه باعث این موقف گیری قاطع و برکناری اغلو به این طریقه گردید همانا موضوع دوم می باشد و این که امریکا در پس این برکناری قرار دارد. هدف از آن تلقین درسی است برای کسانی که می خواهند خود را به سیاست مداران اروپا نزدیک کنند. اغلو هرگز با اروپا همراه نشده و حتی با آنان نزدیکی نیز نکرده، بلکه تنها با آنان مذاکرات دوستانه انجام داده و مانند اردوغان بر علیه اروپا سخنرانی آتشین انجام نداده است. در نتیجه سرنوشت وی به این جا کشانیده شد!

و اما دلائل این که موضوع دوم باعث برکناری اغلو گردید قرار ذیل می باشد:

‌أ.                     اردوغان موضوع برکناری اغلو را پس از ملاقاتی که در امریکا با اوباما داشت و بعد از برگشتن به ترکیه به تاریخ 1 جنوری 2016م روی دست گرفت. این اقدام اردوغان نشست اوباما با پوتین را در اذهان تداعی می کند که به تاریخ 9 سپتامبر2015م اتفاق افتاد. آنگاه که پوتین پس از برگشتن از امریکا فوراً از مداخله هوائی در سوریه خبر داد! به همین ترتیب ملاقات اوباما با اردوغان و اقدام برکناری اغلو پس از برگشتن از سفر امریکا بیانگر این است که امریکا در این کار نقش دارد و هدف از این کار قطع نمودن هر گونه شک و شبه ای در مورد مداخله اروپا در ترکیه بوده تا باشد که یگانه نفوذ سیاسی موجود در ترکیه تنها از آن امریکا باشد وبس!

‌ب.                 اقدامات اردوغان در خصوص برکناری اغلو زمانی به اوج خود رسید که مذاکرات با اتحادیه اروپا در شرف نهائی شدن بود! چنان چه صفحه انترنتی «دارالحیاة» به تاریخ 5 می 2016م خبر داد که این تصمیم «فوراً پس از منتشر شدن خبر خوشی اتخاذ گردید که به تاریخ 4 می 2016م در مورد توافق فوق العاده با اهمیت میان ترکیه و اتحادیه اروپا در اختیار رسانه ها قرار گرفت.» بر بنیاد این خبر؛ نماینده گان اتحادیه اروپا موافقت شان را با درخواستی که ترکیه سال ها قبل مطرح نموده بود اعلان نمودند و درخواست یاد شده این بود که شرط داشتن ویزا برای ترک ها جهت ورود به کشورهای منطقه شینگین اتحادیه اروپا لغو گردد؛ اما به جای این که اردوغان و اغلو این مناسبت را جشن بگیرند، رئیس جمهور ترکیه نخست وزیر اش را به نشستی تنها با حضور خودش فراخواند.

در پایان این نشست که یک و نیم ساعت به درازا کشید اعلان شد که اغلو قصد دارد از تیم کاری اردوغان بیرون رود و این به معنی شکستن ستون فقرات رابطه ای مستحکمی بود که حد اقل یک دهه میان این دو تن جریان داشت. اغلو قبلاً در نخستین گردهمائی فوق العاده حزب عدالت و توسعه با اتفاق آراء به عنوان رهبر حزب و جانشین اردوغان در ریاست شصت و چهارمین حکومت ترکیه انتخاب گردیده بود. نشانه های مداخله رئیس دولت در کارکردهای اغلو در نخستین لحظات پس از انتخاب وی به صفت رهبر آشکار گردید، چنان چه اغلو تعلیماتی را از طریق جریان های داخلی حزب حاکم دریافت می نمود که توسط اردوغان جهت تعیین سیاست های داخلی و منطقه ای کشور به وی تلقین می گردید. سپس احمد داوود اغلو بعد از نشست یک و نیم ساعته ای که روز چهار شنبه 4 می 2016م با اردوغان داشت در یک کنفرانس مطبوعاتی  به تاریخ 5 می 2016م گفت: "به زودی طی یک جلسه فوق العاده که در اواخر ماه جاری توسط حزب عدالت و توسعه برگزار خواهد گردید، از مقام اش کناره گیری خواهد نمود. وی افزود این تصمیم انتخاب شخصی وی نبوده بلکه براساس نیاز اتخاذ گردیده است. داود اغلو در ادامه افزود: به خاطر حفظ وحدت حزب این تصمیم را گرفتم و به این نتیجه رسیدم که تغییر رئیس حزب مناسب ترین کار می باشد." (منبع: روزنامه سکای نیوز عربیه،« sky news Arabia » 5 می 2016م )

اردوغان زمینه اتخاذ تصمیم برکناری اغلو را گام به گام و به گونه ذیل فراهم نمود:

أ‌-                   صلاحیت های اغلو را به صفت رئیس حزب عدالت و توسعه از وی سلب کرد. طوری که به تاریخ 29 اپریل 2016م مسئولین حزب در تمام نواحی تعیین گردیدند. آژانس رویترز به تاریخ  2 اپریل 2016م چنین گزارش داد: "تا فعلاً گامی که روز جمعه در جریان گردهمائی کمیته اجرائی حزب عدالت و توسعه برداشته شد بزرگ ترین دلیلی است که بیانگر وجود تنشهائی میان اردغان-خوستار ریاستی دارای صلاحیت های اجرائی در ترکیه می باشد- و میان داود اغلو-که در صورت تغییر نظام پارلمانی به حاشیه رانده خواهد شد- می باشد."

ب‌-                 در اول ماه می، یعنی درست چهار روز قبل از کنار رفتن داود اغلو و دو روز پس از گردهمائی بزرگ هیأت مرکزی حزب، معلومات در یک صفحه انترنتی نامعلوم موسوم به(pelikandosyas1) فاش شد که مخالفت بزرگ  بین اردوغان و داود اغلو برسر روابط با اروپا وجود دارد. این موضوع نقل مجلس تمام ادارات سیاسی و رسانه  گردید تا آن که سرانجام داود اغلو تصمیم نهائی اش را اعلام نمود.

این معلومات هیچ نام مشخصی نداشته و به هیچ گونه مرجع و مصدری نیز اشاره نکرده، به جز آن چه که در مقدمه به آن اشاره گردیده و آن این که از خواننده گان خواسته تا آن را یک «فریادی» تعبیر نمایند که توسط «فدائیان رئیس جمهور» سرداده می شود. محور اصلی بحث این معلومات این است که می خواهد ثابت کند که نخست وزیر اغلو-که در این معلومات از وی به نام «خوجا»، یعنی استاد یاد شده-قصد دارد از خط مشی اردوغان کنار رفته و دست به خیانت زده و بر علیه او انقلاب نماید. در این معلومات تلاش صورت گرفته تا ادعاهای مطرح شده را با بررسی نمودن برخی تحولات و سخنانی که بر سر زبان ها می باشد و یا در جریان تماس های تلفنی رد و بدل گردیده، ثابت نماید. در این معلومات گفته شده که اردوغان از اغلو تعهد گرفته بود که نظام ریاستی را تأیید نموده و از آن در برابر «تلاش های غرب برای انقلاب بر علیه حکومت وی» دفاع نماید؛ اما معلومات یاد شده ادعا می کند که داوود اغلو به وعده اش در این زمینه وفا نکرده و از مخالفت های زیاد وی یاد آور می شود. اگرچه این معلومات هیچ گونه مدرک معتبری را ارائه نمی دهد، اما بازهم به پیمانه گسترده ای منتشر گردیده و سر و صداهای زیادی را در مورد اغلو و تخریب وی بالا نمود. با دقت نمودن در معلوماتی که توسط این منبع نامعلوم منتشر گردیده درخواهیم یافت که احتمال برتر این است که جریان های نزدیک به اردوغان در پس آن قرار داشته باشند.

ج- هنوز هم برخی از طرفداران اردوغان اظهاراتی را به تأیید و پشتیبانی از این موضوع ارائه می دهند. به طور مثال اسماعیل قهرمان رئیس پارلمان ترکیه که از نزدیکان اردوغان می باشد، در این اواخر گفته است: "وسیله نقلیه ای که همزمان توسط دو فرد راننده گی شود امکان ندارد از حادثه ترافیکی در امان بماند. اگرچه بدون شک آنان می دانند که اغلو تنها در کنار راننده نشسته بود وبس!" (منبع: 5 می 2016 (http://www.france24.coma

چنان که انتظار می رفت کنفرانس حزب عدالت و توسعه به تاریخ 22 می 2016م، یعنی بسیار زود برگزار گردید و بن علی یلدریم به صفت رئیس حزب انتخاب گردید. داوود اغلو استعفایش را از ریاست حکومت پیش نمود و سپس اردوغان رئیس جدید حزب که از طرف داران اش می باشد را مؤظف نمود تا حکومت جدید را تشکیل دهد. به همین ترتیب کابینه حکومت نیز بسیار سریع-23 می 2016م- تشکیل گردید. رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در رأس نخستین جلسه حکومت جدید تأکید نمود که مصمم است تسلط اش را بالای قوه اجرائیه استحکام بخشد، این در حالی است که مخالفان اش هشدار می دهند که اگر به رئیس جمهور صلاحیت های بیشتر داده شود هرج و مرج به راه خواهند انداخت. از جانب دیگر نخست وزیر جدید فوراً پس از این که مسئولیت اش را عهده دار گردید در اظهاراتی تعهد سپرد که به زودی هر آن چه را در توان دارد جهت ایجاد نظام ریاستی مانند نظام امریکا و فرانسه به کار خواهد گرفت. (منبع: تلویزیون العربیه 25 می 2016م)

نشریه ترک پرس، به تاریخ 24 می 2016م در صفحه انترنتی اش نوشته است: "بن علی یلدرم رهبر حزب عدالت و توسعه مسئولیت نخست وزیری را اندکی پس از اعلان لیست اعضای کابینه جدید از داوود اغلو نخست وزیر قبلی در قصر شانکایا در دست گرفت. سپس داوود اغلو از گردهمائی که پشت درهای بسته صورت گرفت و 30 دقیقه ادامه یافت در آن مسئولیت هایش را به بن علی یلدرم واگذار نموده قصر را با موتر شخصی اش ترک نمود. بن علی یلدرم نام اعضای کابینه جدید را امروز پس از ارائه آن به اردوغان رئیس جمهور ترکیه و کسب تأیید وی اعلان نموده و سپس به مرکز حزب عدالت و توسعه رفته و نخستین جلسه اش را به صفت نخست وزیر با اعضای حزب برگزار نمود."

در جلسه فوق العاده حزب عدالت و توسعه معلوم گردید که رهبر واقعی این حزب اردوغان می باشد و بن علی یلدرم وابسته گی بیشتری به اردوغان دارد و به زودی اولویت هائی را عملی خواهد نمود که توسط اردوغان تعیین می گردد. البته انتخاب وی به صفت رهبر حزب نیز به همین دلیل صورت گرفته است. بن علی یلدرم در سخنرانی اش در جلسه فوق العاده حزب، روی همبستگی و نظام ریاستی تأکید نمود و گفت که رهبر این حزب اردوغان است و نیز تأکید نمود که راه حزب عدالت و توسعه همان راه اردوغان می باشد.

به این ترتیب معلوم می شود که دلیل اصلی برکناری اغلو همانا اشتباهی است که وی در مذاکرات با اتحادیه اروپا در مورد سیل پناه جویان به سوی اروپا و هاله ای که آن را در جریان مذاکرات زیر پوشش قرار داده است، هم چنین توجه اروپائیان به وی در رفت و آمدهائی که به اروپا داشت مرتکب گردید؛ چنان چه قبلاً نیز به آن اشاره نمودیم. این ادعا را می توانیم با ارائه اظهارات طرف های وابسته به قضیه مورد تأکید قراردهیم در این مورد به نظریات «امریکا، اروپا و اردوغان» توجه کنید:

أ‌-  مارک تونر سخنگوی وزارت خارجه امریکا اعلام نمود که ایالات متحده امریکا استعفای احمد داوود اغلو نخست وزیر ترکیه را یک قضیه داخلی ترکیه می داند(امریکا از این استعفا رضایت دارد). (منبع:  آژانس سبوتنیک روسیه  5 می2016)

ب‌- اما اظهارات اروپائیان در این زمینه بسیار شدید بود. نشریه های انگلیس از این تحولات به عنوان «انقلاب قصر» یاد کرده و به پشتیبانی از اغلو نخست وزیر ترکیه پرداختند. چنان چه صفحه انترنتی الجزیره به تاریخ 5 می 2016م  این چنین گزارش داد: "اختلافات میان رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و احمد داوود اغلو نخست وزیر این کشور بر سر صلاحیت های داخلی حزب حاکم شدت گرفته و این موضوع عناوین اصلی روزنامه های انگلیس را تشکیل می دهد. چنان که فایننشل تایمز نوشته که کشمکش ترک ها برسر قدرت توافقات اساسی در خصوص جلوگیری از سیل پناه جویان از خاک ترکیه به جانب اتحادیه اروپا را به خطر انداخته است. توافقاتی که اغلو شخصاً در مورد آن با انگلا مرکل نخست وزیر آلمان گفتگو می نمود. روزنامه یاد شده هم چنین نگاشته است که پاسخ اردوغان به توافقات نخست وزیرش با اروپا سرد بوده و وی دشمنی اش را نسبت به اروپا افزایش داده است. این روزنامه به نقل از برخی مسئولین اتحادیه اروپا نگاشته که به باور آنان لغو شرط ویزا برای شهروندان ترک در کشمکش میان اغلو و اردغان «کارد را به استخوان رسانید» و فروپاشی های اخیر درست چند ساعت پس از آن اتفاق افتاد که نماینده گان اروپا با توافقات روز گذشته موافقت نشان دادند. در این مقاله از اردوغان به صفت رئیس جمهور خودکامه یاد شده و گفته شده که وی از جمله «اسلام گرایان جدید» بوده و با داوود اغلو دشمنی دارد و این که دیدگاه مثبت وی نسبت به اتحادیه اروپا ضعیف تر می باشد.

ت‌-  اما اردوغان اروپا را متهم به منافقت نموده و در سخنرانی که در انقره پایتخت ترکیه داشت گفت: "اتحادیه اروپا از ما می خواهد اقدامات مان را برعلیه سازمان های تروریستی کاهش دهیم." منظور اش جنگ ترکیه برعلیه نیروهای متمرد حزب کارگر کردستان است. اردوغان در ادامه این پرسش را متوجه اتحادیه اروپا نمود: "اداره این کشور از چه زمانی به شما سپرده شده؟ چه کسی این حق را به شما داده؟" (منبع: الجزیره، 5 می 2015م)

اردغان در یکی از شدیدترین انتقادهایی که در این اواخر از اتحادیه اروپا داشت، این اتحادیه را متهم به منافقت نموده گفت: "خود شان را در جنگ با تروریزم حق به جانب می دانند، اما وقتی موضوع به ما مربوط می شود آن را عملکرد غیر قابل قبول و نادرست تلقی می کنند. اجازه دهید خیلی روشن بگویم: این کار منافقت است." (منبع: الجزیره، 12 می 2016م)

هم چنین به تاریخ  25 می 2016م در شبکه الجزیره گفته شد: "اردوغان از اروپائیان خواست تا هر ازگاهی از ترکیه نخواهند تا به خاطر لغو شرط ویزا از شهروندان اش خود را با معیارهای جدیدی برابر نماید. وی هم چنان گفت که حتی دولت های امریکای لاتین نیز چنین شرط های سختی را برای معاف نمودن شهروندان ترکیه از اخذ ویزا جهت ورود به کشورهای شان وضع نکرده اند، اما ترکیه دولتی است که کاندید عضویت در اتحادیه اروپا می باشد، پس چرا چنین شرط هائی را وضع می نمایند؟"

بنابر این چنان که قبلاً اشاره نمودیم؛ گمان اغلب این است که دلیل اساسی برکناری اغلو همانا پرداختن وی به مذاکرات طویل المدتی است که با اتحادیه اروپا راه اندازی نموده بود و نه عدم تمایل شدید اش به نظام ریاستی.؛ هرچند که این عدم تمایل شدید اغلو به نظام ریاستی اردوغان را سخت ناراحت نموده بود.

اردوغان با کنار زدن اغلو موفق شد رویکرد ترکیه به جانب امریکا را استحکام بخشیده و آرمان های انگلیس و اروپا نسبت به ترکیه را برای مدتی به ناامیدی مبدل کند. به همین دلیل بود که رجب طیب اردوغان جلسه فوق العاده حزب عدالت و توسعه که تصمیم برکناری اغلو و تعیین رئیس جدید در آن اتخاذ گردید، یکی از مهم ترین تحولات سیاسی در تاریخ ترکیه مدرن خواند. این اظهارات اردوغان نشان می دهد که جلسه یاد شده آغاز تغییرات بزرگ و اساسی در رهبری حزب و دولت خواهد بود، چنان چه نتائج آن خیلی زود و به گونه روشن در رهبری جدید حزب انعکاس یافت و بیشتر از چهل فیصد تغییرات در آن رونما گردید.

انتظار می رود تغییرات بیشتری در بسیاری از ارگان های حکومت و دولت رونما گردد. از جمله نشانه هائی که ادعای فوق را تأیید و تأکید می کند این است که حاضرین جلسه یاد شده حزب عدالت و توسعه پیام اردوغان را در حالی شنیدند که روی پاهای شان ایستاده بودند و این پدیده جدیدی است که در جلسات حزب عدالت و توسعه ترکیه دیده می شود و این نشان می دهد که همه به رهبری بنیانگذار حزب و رئیس دولت سر تسلیم فرود آورده و از وی فرمان می برند. (منبع: ترک پرس 24 می 2016م)

تحلیل من در مورد برکناری داود اغلو از ریاست حزب و حکومت این است که بیان گردید و الله متعال داناتر و حکیم تر است.